JEOPOL�T�RK

21 Aral�k 2024 Cumartesi

�YE G�R��

Buhara Cumhuriyeti 0 Yorum3 BE�EN�

Buhara Cumhuriyeti ve Osman Hoca

18 A�ustos 2017 Cuma

Buhara Cumhuriyeti ve Osman Hoca. Profesör Timur Kocao�lu ile tarihe k�sa bir yolculuk.

(Maraql�: Ənvər Pa�a və Türküstan mücadiləsi. Buxara Respublikas� və Osman Xoca. Professor Timur Kocao�lu ilə tarixə q�sa səyahət)

Qeyri-adi qonaqd�r. Professor Timur Kocao�lu Buxara Respublikas�n�n prezidenti Osman Xocan�n o�ludur. 40 ilə yax�nd�r dostuq. Neçə illər “Azadl�q” radiosunun Özbək redaksiyas�nda i�ləyib. Sonralar elm sahəsində fəaliyyətini davam etdirib. Müsahibəni təqdim edirik:

Mirzə Xəzər: Əvvəlcə özünüz haqda, xüsusilə rəhmətlik atan�z, Buxara cümhuriyyətinin prezidenti haqq�nda məlumat versəniz sevinərəm. Bu məlumat Azərbaycan oxucusu üçün də yeni bir məlumatd�r və azərbaycanl�lar bunu məmnuniyyətlə qar��layarlar.

Timur Kocao�lu: Men 1947-ilde �stanbulda do�dum, atam Osman Hocao�lu (Türkiyede Kocao�lu) 70 ya��nda idi. Aram�zda büyük ya� fark� vard�, lekin atam menimle bir arkada� kimi sohbet ederdi, menimle satranç oynard�, satranc� da atam mene ö�retmi�di. Atam hem Türki (bugün ona Özbekçe deyirler) hem de Farsi (bugün ona Tacikçe deyirler) dillerini yax�� biler, her iki dilde de �iir yazard�. Anam�n ataanalar� Türkistan’�n Qoqan (bugün Özbekistanda) �ehrinden Afganistana köçip gelmi�, anam Kabulda do�du�u üçün, bizim evde hem Türki hem Farsi dilde, hem de Türkiye Türkçesinde dan��l�rd�. Onun için men bu iki dili de evde ö�rendim. Sonra men 4 ya��ndayken atam CENTO (o zamanlar Türkiye, �ran, Afganistan, Pakistan, Britaniya, AQ� aras�nda bir te�kilatt�)‘da çal��mak için Pakistan’a gidince, biz de gittik ve rada 6 y�l kald�k (1951-1957).

Meni orada Convent High School adl� bir Britaniya mektebine verdiler, mektepte 3 y�l okudum. Pakistan’da hem �ngilizce, hem Urduca dillerini ö�rendim. 1957-ilde �stanbul’a dönünce, meni ilkokul 4. S�n�fa verdiler, ilkokul, orta mektep, liseyi bitirdikten sonra �stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat� Bölümünü okudum (1965-1971). 1972-ilde New York �ehrindeki Columbia Üniversitesinden burs (stependiye) kazanarak Master (1975) ve doktoram� (1982) bu üniversitede Orta Asya Dilleri ve Medeniyetleri bölümünde yapt�m. Ancak, 1973 ilinden ba�layarak bir yandan da Münxin’deki Azadl�q Radyosu’nun Özbekçe bölümüne ayda 4 defa free-lance makale yaz�yordum: makalelerim daha çok Sovyetlerde men‘ edilmi� olan Orta Asya’n�n geçmi� tarihi, Cedidçilik hareketleri, Cedid edebiyat�, Abdurrauf F�trat, Abdülhamid Çolpan kimi Stalin taraf�ndan 1938-de öldürülen ve eserleri yasak olan yazar ve �airler hakk�nda olurdu.

Azadl�q Radyosunda toplam 17 y�l çal��t�m (1977-1983 ve 1987-1994): Hem Özbek bölümünde hem de Tadqiqat �ubesinde. Tadqiqat �ubesinde çok say�da �ngilizce makalelerim ne�r olundu.

Azadl�q Radyosu d��nda 4 y�l �stanbul‘daki Marmara Üniversitesi (1983-1987) ve Koç Üniversitesi (1994-2011). �imdi 2011-ilden beri ABD Michgan �tat�ndagi Michigan State Üniversitesi (Devlet Üniversitesi)‘inde Orta Asya medeniyet tarihi, Halkara Münasebetler, Rusya D�� Politikas�, Avrasyada Cedidizm k�mi mevzularda dersler veriyor, bu üniversitede verilen Türkiye Türkçesi, Azerbaycanca, Özbekçe, Kazakça dil derslerinin koordinatörlü�ü vazifesini yürütüyorum. Ayr�ca Michigan Devlet üniversitesindeki Center for Eurpean, Russian, Eurasian Studies (Avrupa, Rusya, Avrasya Tadqiqatlar� Merkezi) adl� merkezin Müdür yard�mc�s� (Associate Director)‘y�m.

Menim Orta Asya, Azerbaycan, K�r�m, �dil-Ural, yani Türk Dünyas� ile olan alakam tamamiyle atam ve anam�n oralardan gelmi� olmalar� ve küçük yaçlardan beri atam�n bana Türkitan hakk�nda bilgi vermesinden kaynaklan�yor.

Mirzə Xəzər: Atan�z Osman Xoca və Buxara respublikas� haqq�nda Azərbaycanda məlumat azd�r. Lütfən atan�z haqq�nda daha geni� məlumat verərdiniz.

Atam Osman Hocao�lu (Kocao�lu) 1978-ilde O� �ehrinde (bugün K�rg�zistan’da) do�mu�, ancak ailesi Buharal� idi. Bir ya��nda Buhara’tya anas�yla dönen Osman mektep ve madrese tahsilini Buhara’da yapar. Ancak, medrese tahsilinin çok yetersiz ve geri oldu�unu anlar. O y�llarda Ceditçilik fikirleriyle tan�� olar. K�r�m Tatarlar�n�n ayd�n� �smail Gaspirinski’nin Bahçesaray �ehrinde ç�kard��“ Tercüman“ gazetesini okur, yeni fikirleri ö�renir.

Osman Hoca’n�n ilk siyasi hareketi 1898’de yani o 20 ya��ndayken olur. 1898’de Andican’da Çar Rusyas�na kar�� büyük bir isyan hareketi olur. Bu isyan�n lideri Dükçi ��an adl� bir �eyhtir, kendisi „dükçi“ yani ayakkab� tamircisidir ama Türkistan’da çok müridleri vard�r. Bu isyanda çok Çar Rusya askeri öldürülür. �syan� Çar Rusya ordusu bast�r�r ve 860 ki�i yakalan�r. Onlar�n aras�nda osman Hoca da vard�r, a�abeyleri ile birlikte O�’a gelmi�tir. Lekin, Osman Hoca ve a�abeyleri Çar Rsuyas� vatanda�� de�il, Buhara Emirli�i vatanda�lar� olduklar� için, Çar Rusya ofitserleri, Osman Hoca ve ba�ka baz� ki�ileri Buhara Emirli�ine teslim ederler. Bu isyanda Dük�i ��an ile birlikte 150 ki�i idam edilmi�, çok ki�i hapis edilmi�tir.

Buhara’ya gelen Osman Hoca ba�ka ziyal�larla birle�ip 1900’lerde „Buhara Ya�lar�“ (Buhara Gençleri) adl� bir gizli te�kilat kurar. Osman Hoca 1909’da K�r�m’a giderek 1 il �smail Gaspirinski’nin yan�nda Bahçesaray’da kal�p onun Cedid Mektebleri programmas�n� ö�renir ve 1910 ilinde �stanbul’a giderek orada 3 il kal�r. �stanbul’da 1911 ilinde Buhara Tamim-i Mearif Cemiyeti (Bilim Yayma Cemiyeti)‘ini kurar, Buhara ve Türkistan’dan �stanbul’a talebe getirip orada yüksek tahsil almalar� için.

1913 y�l�nda Buhara Emirli*i’ne geri dönen Osman Hocao�lu orada önce kendi evinin avlusunda bir Cedid mektebi açarak ba�ta akrabalar�n�n çocuklar� ve ba�ka kimselerin çocuklar�na o zaman�n modern e�itimini vermeye ba�lar (Sonradan Buhara Cumhuriyetinde ba�bakan ve sonra Özbekistan’da KP Birinci Katibi olacak olan amca çocu�u Feyzullah Hoca da Osman Hoca’n�n Cedid mektebinde ders görür).

Yaln�z Buhara Emirli�i aç�lan Cedid okullar�na kar��yd�. Emir’in adamlar� önce bu okullar� açan Cedid ayd�nlar�n� rü�vet ile kad�rmaya çal��t�lar. Cemir’in en büyük kad�s� bir gün Osman Hocan�n yan�na gelerek ona �u tekifi yapar: „Siz bu Cedid okulundan vaz geçerseniz, Emir Hazretleri sizi bir yere kad� tayin eder, rahat edersiniz!“ Osman Hoca ona �u cevab� verir: „Bizim Cedid mektepleri açmam�z aç kald��m�z için de�ildir, biz halk�m�z� ayd�nlatmak, cahillikten lurtarmak için çocuklar� okutuyoruz. Biz dünya serveti için bu kutsal vazifemizden vaz geçmeyiz!“

Buhara Emirli�iidaresi 1915. Ilden ba�layarak Cedir mekteplerini kapatmaya ba�lar. Ya� Buharal�lar hareti mensuplar� da gizli Cedid mektepleri açmaya ba�lar. Ancak bu mücadeleden b�kan Cedid ayd�nlar� 1919 y�l�nda Emir’e bir parlamento kurulmas� ve baz� i�lerin bu parlamentoya verilmesi konusunda bir ferman yay�mlanmas� için bask� yaparlar.

Emir de 1919 ilinde bir ferman ilan ederek parlamento kurulmas�na izin verilece�ini bildirir. Ya� Buharal�lar da Buhara �ehrinde büyük bir miting yaparak Buhara Emiri Alim Han’� tebrik ederek yürüyü� yaparlar. Ancak, Emirlik askerleri namayi� yapanlar�n üzerine hücum edince, Ya� Buharal�lar�n ileri gelenleri Ta�kent’e kaçarlar.

��te o zaman, Ya� Buharal�lar art�k Emirlik idaresini y�kmaktan ba�ka öçare olmad��na karar verirler. Ya� Buharal�lar iki ayr� fraksiya idi: Milliyetçiler ve solcular: Milliyetçi fraksiyas�n�n ba�kan� Osman Hoca, Sol Komünist fraksiyas�n�n ba�kan� Feyzullah Hocayev idi. Sol fraksiya Bol�evik Rus ordusundan yard�m almay� teklif edince, Milliyetçi fraksiya Bol�evik ordusunun bu hizmeti için Buhara hazinesinden alt�n vermey, buna kar��l�k Bol�evik askerlerinin Emirlik y�k�ld�ktan sonra Buharadan ç�k�p gitmesi, ve kurulacak ba��ms�z Buhara Cumhuriyeti’ne Ruslar�n kar��mamas� �art�n� ileri sürerler. Bu konuda anla�ma yap�l�r ve Bol�evik orsusunun yard�m�yla Buhara Emirli�inin ordusu ma�lup edilir ve Emir Ali Han’a Afganistan’a kaçar.

1920’de kurulan mustaqil Buhara Halk �uralar Cumhuriyeti’nde Feyzullah Hoca Ba�vekil, Osman Hoca Maliye Naz�r� olur. 1921’de Osman Hoca Cumhurba�kan� olur. Buhara Cumhuriyeti’ni 5 devlet rsmen tan�r: Rusya, �ngiltere, Anadolu’daki Ankara Hükümeti, �ran ve Afganistan. 1921 Eylül ay�nda ne�redilen Buhara Cumhuriyeti’nin anayasas�n�n 3. Maddesinde �öyle yaz�l�r: „Buhara Cumhuriyeti kendi serhatlari içinde mustakildir“. Buhara Cumhuriyeti anayasas�nda „mülküyet ve miras hakk�“ tan�n�r ve Buhara’da mekteplerin hepsi hususi olarak ilan edilerek, her yerde Cedid mektepleri aç�l�r �ah�slar�n paralar�yla. Din i�leri de serbest b�rak�l�r „devlet din i�eriyle u�ra�maz, ancak tefti� eder (kony-trol eder)“ diye kanstitutsiyada yaz�l�r. Buhara Emirli�inde resmi dil Farsça idi, Buhara Cumhuriyetinde resmi dil Türkçe (Türk dili) olur.

Osman Hoca cumhurba�kan� olunca 3 önemli i�i ba�lat�r:

1) Ardahan ve Kars’ta Çar Rusyas�nyla sava�ta esir dü�en osmanl� Türk ofitserleri Sibirya’daki Krasnoyarsk lagerinden kaçarak Ta�kent’e gelmi� orada Türkistanl� Cedid mekteplerinde muallim olarak hizmet ediyorlard� (1917-1920). Osman Hoca bu Osmanl� Türk ofitserlerini (80 ki�i) Buhara’ya davet ederek, onlara bir Buhara ordusu kurma i�ini verir.

2) Anadolu’daki Mustafa Kemal’a yard�m meselesi (Buna sonraki savalinizde cevap verirem)

3) DÜ�ENBE �EHR�NDEK� RUS ASKER� HARN�ZONUNA HÜCUM: Bugünkü Tacikistan da Buhara cumhuriyeti içindeydi ve oraya �arqi Buhara deniliyordu. Du�anbe �ehrinde Çar zaman�ndan beri Rus askeri Garnizonu vard�, 1917’den sonra oras� Bol�evik Garnizonu olmu�tu. Osman Hoca, o s�rada Belcivan cevar�nda olan Enver pa�a ile anla�arak bu Bol�evik Askri Garnizonuna hücum plan� haz�rlad�. Osman Hoca Osmanl� Türk ofitserlerinin haz�rlad�� Buhara ordusundan iki tabur (diviziya) askerle Dü�enbe Garnizonuna hücum ederk, oradaki Rus genarellerini esir al�r. Enver Pa�a’da Belcivan’dan Dü�enbeye gelerek Osman Hocaya yard�m edecekti plana göre. Ancak, Enver pa�a ve onun arkada�lar� �brahim Lakay adl� bir Basmaç� lideri taraf�ndan ev hapsine al�nm��t�. Afganistan’a kaçan Buhara Emiri Alim Han’a sad�k olan �brahim Lakay Enver pa�a’n�n Dü�enbe’ye gitmesine izin vermez.

Buxara Respublikas�n�n gerbi Ta�kent’ten yeni gelen Bol�evik Rus askerleri ile Dü�enbede yap�lan sava�ta osman Hocan�n ordusu yenilr ve yaralanan Osman Hoca bir k�s�m ofitserleriyle Afganistan’a gitmek zorunda kal�r. Bu Dü�enbe vakas� ile Osman Hoca ile Moskova aras�nda ziddiyet do�mu�tur ve Moskova Osman Hocan�n yakalan�p öldrülmesini Buhara Cumhuriyetine bildirmi�tir. Bu Dü�enbe Vakeas� üzerine Sovyetler birli�inde piyesler, romanlar yaz�ld� ve bir filim de çevrildi: Tacik film taraf�ndan 1977 y�l�nda Muhas�ra (Osada) filminde Osman Hoca rolünü Tacikistan’�n me�hur oyuncusu ve rejisörü Qurminç Zavkibekov oynam�� ve tabii osman Hoac bir „anti-Sovyet Hain“ olarak gösterilmi�tir. Tacik yazar� Celal �krami „Garnizon taslim Name�aved“ (Garnizon teslim Olmayacak: 1979) adl� bir piyes yazarak Osman Hocay� Hain olarak gösterir. Ancak, Özbek yazar� „K�l Köprik“ (K�l Köprüsü, yani S�rat Köprüsü: 1980) adl� roman�nda Osman Hocay� daha müsbet olarak tasvir eder.

Moskova Osman Hoca’y� Afganistan’da da takip eder: 1922-23’te „Pravda“ gazetesinde Osman Hoca hakk�nda haberler yay�mlan�r (“Usman-Xodja i Kari Efendi ostayutsya v Afganistane dlya svyazi s angliçanami.” Pravda, No: 122 (5 iyun 1923, sayfa 3).

Osman Hoca 1922 ilinde Kabül �ehrinde anam Hakime ile evlenir ve 1923. il Oktyabr ay�nda �stanbul’a gelir. �stanbul’da 1927. Ilden ba�layarak „Yeni Türkistan“ adl� dergi ç�kar�r ve Azerbaycan Cumhuriyetinin ilk cumhurba�kan� Mehmet Emin Resulzade ile yak�n münasebetlerde olur. Osman Hoca 1968 ilinde vefat edir, mezar� �stanbul’un Asya taraf�ndaki Üsküdar adl� yerdeki Sultantepe’de bulunan Özbekler Tekkesindedir.

Mirzə Xəzər: Atan�zla Ənvər Pa�a aras�nda olan münasibətlər barədə dan��ars�n�zm�? Çox maraql�d�.

Timur Kocao�lu: Atam Enver Pa�a hakk�nda hep icabi (olumlu) fikir bildirirdi, onu kahraman bir ki�i olarak tasvir ederdi. Enver Pa�a ile Osman Hoca aras�nda çok say�da mektuplar da yaz�lm��t�r. Maalesef, atam ölende ben 20 ya��nda idim, o zaman Enver pa�a hakk�nda atamdan çok �ey ö�renmeyi ak�l edemedim!

Mirzə Xəzər: Atan�zla ba�l� ba�qa bir mühüm məlumat onun Mustafa Kamal�n xahi�i ilə Buxara dövlətinin xəzinəsindən Ankaraya bir vaqonq�z�l pul göndərməsi faktd�d�r. Bu da Azərbaycan oxucusuna məlum deyildir. Bu barədə məlmat vermənizi xahi� edirəm.

Timur Kocao�lu: Anadolu’daki Mustafa Kemal’e yard�m meselesi �öyledir: Türkler istiklal Sava�� yaparken, Mustafa Kemal kendi D�� ler Vezirini Kemal Tengir�enk ba�l��nda bir hey‘eti 1921’de Moskova’ya göndererek para ve silah yard�m� sormu�tu. Lenin ellerinde fazla para olmad��n�, e�er yeni kurulan Buhara Cumhuriyeti raz� olsa, Buhara’daki eski Emirlik hazinesindeki alt�nlar�n bir k�sm�n�n trenle Kagan �ehrinden Moskova’ya getirilip, sonra Türkiye’ye verilmesi için arac� olabileceklerini bildirir. Türk heyeti Osman Hoca ile görü�ünce, Buhara Cumhuriyeti Emirlik hazinesinden bir k�s�m alt�nlar� trenle Moskova’ya gönderilir (yap�lan hesaplara göre 100 milyon Alt�n Ruble de�erinde).

Fakat Bol�evik hükümeti bu 100 milyon Ruble de�erindeki alt�ndan Anadolu‘ya sadece 10 milyon Alt�n Ruble ile yine on milyon alt�n ruble de�erinde silah� Türkiye’ye gönderir. Yani, Buhara’n�n 100 mlyon alt�n rublesinden yaln�zca 20 milyon alt�n ruble verilmi� olsa, onun 80 miyon alt�n rublesini Moskova özüne saklam��t�r.

Mirzə Xəzər: Ənvər Pa�an�n Rusiya imperiyas� da��landan sonra Moskvaya getməsi məsələsi onun həyat yolunda mühüm mərhələlərən biridir. Ənvər Pa�an�n ideyas� nə idi?

Timur Kocao�lu: Enver Pa�ay� Lenin ve Stalin davet etmi�ti. Onlar�m maksad� Enver Pa�a’n�n Türkistan üzerinden Afganistan’a geçerek Afganistan ve Hindistan’da halklar�n� �ngilizlere kar�� isyana te�vik etmesini sa�lamakt�. Enver Pa�a ise, Rusya’n�n bu maksad�na kar�� gelerek, Trkistan’da Ruslara kar�� bir isyan hareketi ba�latmaya te�ebbüs etmi�tir.

Mirzə Xəzər: Ən mühüm məsələyə, Ənvər Pa�a və Türküstan səhifəsinə gəlib çatd�q. Ənvər Pa�an�n Türküstan�n bol�evik-rus i��al�ndan xilas edilməsi üçün əlindən gələni etdiyini və hətta ən sonda məhz Türküstan u�runda sava�da həlak olmas� onun �ərəfli və ke�məke�li yolunun sonu idi.

Timur Kocao�lu: Bu do�rudur! Bu konuda Osman Hocan�n bir gün bana �öyle dedi�ini hat�rl�yorum:“ Enver Pa�a Türkistan’�n Rus esaretinden azad olmas�n� samimi olarak istiyordu ve bunda �ehit oldu! Ancak, Enver Pa�a vizyonu geni� olan bir stratejist de�ildi Mustafa kemal gibi. Onun askeri kabiiyeti güçlü de�ildi. Sonra Enver Pa�a Türkistan co�rafyas�n�, halk�n� ve kültürünü de iyi bilmiyordu.“ Bu konuda men atamdan ba�ka bir söz söyleyemem…

Osman Hoca’n�n Enver pa�a’ya kar�� olan dostluk ve sevgisinin en iyi örne�i, Osman Hoca’n�n Enver pa�a için yazd�� iki „mersiye“dir. Biri Türki (bugünkü özbekçe), di�eri Farsça (bugünkü Tacilçe) iki �iir yazd�. Türki olan� �öyledir:

�NT�KAM… AL �NT�KAM!*

Türk balas� Oruslardan köp s�k�ld�, [Orus: Rus, köp: çok]

Er k�r�ld�, k�z ezildi, yurt y�k�ld�.

Hamiyetlik Enver Pa�a onu sorab,

Kelib azadetmek üçün �ehid bold�.

�ntikam… Al �ntikam!

Vatan üçün bizimkiler can bereler,

Millet üçün dü�manlardan öç alalar.

Bugün Çingiz evlatlar� at oynat�b,

Belde k�l�ç, omuzlarda be�atarlar. [be�atar: be� kur�un atan tüfek]

�ntikam… Al �ntikam!

Türkistandan Oruslarn� haydab kovub,