JEOPOL�T�RK

21 Aral�k 2024 Cumartesi

�YE G�R��

TAR�H� T�RK �EHR�, 0 Yorum3 BE�EN�

TAR�H� T�RK �EHR�, KA�GAR

Monday, March 27, 2017

DO�U TÜRK�STAN’IN TAR�H� �EHR� ‘’KA�GAR ‘’

Cihan YALVAR

-1868 YILINDA KA�GAR-

Tar�m havzas�n�n en önemli �ehri olan Kâ�gar (Çince Ka�i; �slâm kaynaklar�nda Kâ�gar, Kâcgar, Kâ�har), Tar�m �rma��n�n kollar�ndan Kâ�gar suyu k�y�s�nda kurulmu�tur. Ka�gar vahas� geç Tunç Ça��ndan bu yana oturulan bir yerle�im yeridir. Bu ça�da Aketala-Kültürü burada olu�mu�, Fergana’daki yay�lm�� olan Tschust-Kültürü ile ili�kileri olmu�tur. Milattan sonra ilk yüzy�lda burada çok güçlü merkezi Ka�gar olan bir hükümdarl�k kurulmu�, Tar�m Havzas�n�n bat�s�nda büyük bir bölümünü ve Pamir Da�lar�n� içine olan bölgeyi egemen olmu�lard�r.

�ehrin tarihi Han hânedan�na (m.ö. 206-m.s. 220) kadar götürülebilir. O tarihten Tang hânedan�na kadar (618-907) Çin kaynaklar�nda �ule ad�yla zikredilen Kâ�gar, Çinliler’in oturdu�u Hançeng (�ule) ve Müslümanlar�n oturdu�u Huiçeng (�ufu) denilen iki semtten meydana geliyordu. Bir di�er kan�ya göre Ka�gar �ehrinin isminin anlam� Uygurcada "ye�im ta��" anlam�na gelen "Ka�ta�" sözcü�ünden alm��t�r. Yusuf Has Hacib’in yazm�� oldu�u Kutadgu Bilig isimli eserde Ka�gar �ehri ayr�ca Ordu Kend olarak da an�l�r bu ismin anlam� ise Han�n oturdu�u kent demektir. Ka�gar �ehri kuruldu�u co�rafya aç�s�ndan çok önemlidir. Ka�gar �ehri Taklamakan Çölü’nün bat�s�nda Tanr� Da�lar�’n�n eteklerinde kurulmu� olup deniz seviyesinden 1290 metre yüksekli�e sahiptir.

Taberî’nin nakletti�ine göre Kuteybe b. Müslim 96’da (715) Fergana bölgesine kadar ilerlemi� ve Kâ�gar’� 629’dan beri ellerinde tutan Çinliler’den alm��t� (Târî?, VI, 496). Daha önce buran�n sahibi olan Karluklar 750’de �ehri tekrar ele geçirdiler ve bölgede Türk idaresini yeniden kurdular. Ard�ndan �ehre Uygurlar hâkim oldu; 920 civar�nda Tagan Tegin adl� bir Türk hakan�n�n idaresindeydi. Kâ�gar’da hüküm süren ilk Müslüman Türk hükümdar� Karahanl�lar’dan Abdülkerim Satuk Bu�ra Han’d�r (ö. 344/955).

Ka�gar �ehrine egemen olan devlet ve kavimlere bakt��m�zda ise kar��m�za �öyle bir tablo ç�k�yor: Ka�gar �ehri 502- 550 y�llar� aras�nda Hunlar, 552-648 y�llar� aras�nda Göktürkler, 648-649 y�l� aras�nda Çinli Tang Hanedan�, 659-744 y�llar� aras�nda tekrar Göktürkler, 790-842 Tibetliler,1006 tarihinden itibaren Karahanl�lar, 1032- 1210 y�llar� aras�nda Do�u Karahanl�lar, Do�u Karahanl�lar’�n y�k�l��ndan sonra Karahitaylar ard�ndan 1227-1370 y�llar� aras�nda Ça�atay Hanl��, 1370-1514 y�llar� aras�nda Do�u Ça�atay Hanl��, 1399 y�l�nda ise k�sa süreli�ine olsa da Timurlular’�n egemenl�i alt�na girmi�tir.Ayr�ca Timur 1402 y�l�nda Y�ld�r�m Bayezid ile yapm�� oldu�u Ankara Sava��’ndan sonra Kara Tatarlar� bu bölgeye iskan etmi�tir.

�lk Türk �slam devleti olan Karahanl�lara ba�kentlik de yapan �ehir ekonomik ve siyasi merkez olman�n d��nda edebi ve kültürel aç�dan da önemli bir �ehir olarak öne ç�kt�. Türk-�slam eserleri aras�nda önemli yeri olan Ka�garl� Mahmud taraf�ndan yaz�lan Divan� Lügati’t-Türk ve Yusuf Has Hacip taraf�ndan kaleme al�nan Kutadgu Bilig adl� eserler burada yaz�ld�.

-AFAK HOCA TÜRBES� -

Do�u Türkistan'da 1514 ile 1680 y�llar� aras�nda Alt��ehir (Alt�shahr) olarak bilinen Hoten, Yarkent, Yengihisar, Ka�gar, Aksu, ve Uçturfan gibi �ehirleri içine alan bölgede Yarkend Hanl�� egemenlik sürmü�tür.

Camileri, mescidleri, medreseleri ile önemli bir Türk-�slam �ehri olan Ka�gar 18.yydan itibaren ise Çin taraf�ndan i�gal edildi. Bölgede kurulan Çin hâkimiyetine Müslümanlar birçok kez isyan ettiler. 19.yy�n ikinci yar�s�nda ba�ar�l� da oldular. Yakup Han taraf�ndan 1870 y�l�nda Ka�gar’da ba��ms�z bir devlet kuruldu. Ayn� y�l bir Ka�gar elçisi Osmanl� Devleti’nde büyük bir ilgiyle kar��land�. Yakup Hana birinci rütbeden Ni�ân-� Osmânî ile k�l�ç ve kalem gönderildi. 1872’den itibaren Yâkub Han’�n hâkim oldu�u Ka�gar’da ve di�er yerlerde hutbeler Osmanl� padi�ah� Sultan Abdülaziz ad�na okundu; 1875’ten itibaren de Ka�gar emirli�inin babadan o�ula geçmesi kabul edildi. Fakat bu giri�imler, 1877’de Yâkub Han’�n ölümü üzerine Çinliler’in Ka�gar’� istilâ etmesiyle yar�m kald�.1884 y�l�nda Çin i�gal etti�i Türkistan’�n do�u bölgesine Türkistan ad�n� unutturmak maksad�yla Sinkiang (Sincan) ad�n� verdi. 1949 y�l�nda Çin Halk Cumhuriyeti'nin kurulmas�ndan sonra 1955' te Sincan Uygur Özerk Bölgesi kuruldu.

�ehrin �slam kimli�i de zaman içerisinde tahribata u�rad�. Özellikle 1960’lardaki kültür devriminden sonra ancak 100 kadar cami ve mescid kurtulabildi. Çinin en büyük camisi olan ve �ehrin �slam kimli�ini ayakta tutan Iyidgâh Camii ba�ta olmak üzere, Afak Hoca Camii ve Türbesi, Döng Mescidi, Ka�garl� Mahmud Türbesi ve Yusuf Has Hacip Türbesi günümüze ula�an önemli eserlerdir.

-IY�DGÂH CAM��-

19. yüzy�ldan itibaren birden bire jeopolitik önem kazanan Ka�gar , Büyük Oyun ad� verilen �ngiltere ve Rusya aras�nda Türkistan’�n kontrolü için ya�anan çeki�mede bir satranç ta��d�r.